SÜMERBANK BÜNYAN YÜNLÜ MENSUCAT FABRİKASI
Hasan YÜKSEL
Kayseri’de bir iplik farikası kurulması gerekliliğini ilk olarak gündeme, Osmanlı Meclisi Mebusan IV. Dönem Kayseri Mebusluğu ve TBMM I., II., III., IV., V., VI. ve VII. Dönem Kayseri Milletvekilliği yapan Ahmet Hilmi Kalaç gündeme getirmiştir. 30 Eylül 1923 yılındaki açık oturumda özellikle Bünyan şelalesinden faydalanmak için meclise bilgiler sunan Ahmet Hilmi Kalaç, Meclis’in 1 Nisan 1924 tarihli oturumunda, Avrupa’dan birçok parayla satın alınan iplerin Anadolu’da üretilmesini sağlamasının, Anadolu’nun merkezi olan Kayseri’de ve Kırşehir’de iplik fabrikası tesis ederek o havalinin ip ihtiyaçlarını temin etmesinin, söz konusu vekâletin o havalinin ihtiyaçları için ciddî incelemede bulunduğuna delil olduğunu belirterek Kayseri de bir iplik fabrikası kurulması gerekliliğini gündeme getirmiştir.
Ahmet Hilmi Kalaç’ın Mecliste gündeme getirdiği bu düşünce o dönemde Kayserili bir takım iş adamlarının kafasında yer etmiştir. Bu fikirle bu iş adamları İplik fabrikası kurmak için o dönemde bir şirket kurmuşlardır. Yeni kurulmuş olan Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün Türkiye genelinde ekonomiyi canlandırmak ve girişimcileri teşvik etmek için 28 Mayıs 1927 yılında çıkartmış olduğu “Teşvik-i Sanayi Kanunu” da, sözünü ettiğimiz Kayserili bu bir kısım iş adamının bir araya gelerek Bünyan’da fabrika kurma girişimlerine büyük bir destek olmuştur.
Bu iş adamları içinde, 1914-1916, 1916-1919 ve 1924-1925 yılları arasında üç dönem Kayseri Belediye başkanlığı yapmış olan Ahmet Rifat Çalika vardır. Bu zat aynı zamanda Kayseri ve Civarı Müdafaa-i Hukuk cemiyetini kurmuş ve Ağustos 1915 tarihinde yapılan Bünyan bölgesi tehcir hareketinde aktif görev almıştır. 1920’de de Kayseri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Milletvekili sıfatı ile Milletvekili seçilerek son İstanbul meclisine girerek Mayıs 1920’de TBMM’ne katılarak Adliye Vekilliği (Adalet Bakanı)’ de yapmıştır. Ahmet Rıfat Çalika ve Kayserili 5 – 6 iş adamının bir araya gelerek kurmayı düşündükleri fabrika, o dönemde karlı bir iş olan halıcılığa yatırımdan başka bir şey değildir. Bünyan’ın el halıcılığının kıymetini bilen bu iş adamları 1924 yılında bir şirket kurarlar. Sanayi ve Maadin Bankası`nın da büyük bir iştirakiyle, Kayseri Bünyan Halı İpliği T.A.Ş. adıyla kurdukları bir şirket ile Bünyan’da Bünyan İplik Fabrikasının temelini atarak 6 Kasım 1927 tarihinde hizmete açarlar. Aynı zamanda Bünyan’da suyun çok bol olmasından da faydalanan bu iş adamları Fabrika için gerekli enerjiyi de Bünyan’ın suyundan sağlarlar. Teşvik alarak kurdukları bu fabrika ile yerli yapağıları değerlendirerek yöredeki halı tezgâhlarına halı ipliği üretmeyi amaç edinmişlerdir. 1927 yılında bu fabrika faaliyete geçtiğinde Kayseri genelinde bulunan 6 fabrikadan biridir. Diğer beş fabrikanın biri konserve fabrikası, biri müskirat (alkollü içecek), diğerleri de un fabrikasıdır. Bu un fabrikalarından biri de yine Bünyan’dadır. Taşcızadeler’e ait su ile müteharrik ve yüz beygir kuvvetinde günde 4,800 okka un çıkaran bu un fabrikasıyla birlikte Bünyan’ın suyunun o tarihte Bünyan’a sağlamış olduğu katkı göz ardı edilemez olmuştur. İplik fabrikasının kurulduğu tarihte Kayseri genelinde ki tezgâh sayısı 5080 adet olup senede 15.210 adet çeşitli ebatlarda halı imalatı yapılmaktadır. Böylesine geniş bir iş hacmi olan halıcılığa yatırım yapmak elbette karlı olacaktır.
175.000 TL. Sermaye ile Bünyan da kurulan bu İplik fabrikasının dokuma tezgâhları kapanmış olan askeri mensucat fabrikasından temin edilmiştir. Alınan tezgâhların tamamı su ile döndürülen bir çark sistemi ile çalıştırılmaktaydı. Ahmet Hilmi Kalaç’ın mecliste söylediği, Bünyan’ın suyundan faydalanalım sözü bu fabrika ile yürürlüğe giriyordu. Davarönü’nden gelerek evlerin altından geçen su fabrikanın hemen üst tarafında yapılan bir havuzda toplanır, buradan aşağıya bir boru vasıtasıyla bırakılardı. 15 - 20 dakika çarklar çalıştıktan sonra, yeniden havuzun dolması beklenirdi. Sistem Elektrik şirketinden elektrik alınıncaya kadar bu şekilde çalıştırıldı.
1932 yılında Sanayi ve Madin Bankası’nın, Türkiye Kredi bakası ve Devlet Sanayi Ofisi olarak ikiye ayrılmasıyla birlikte Bünyan İplik Fabrikası’ndaki hisseleri de Devlet Sanayi Ofisine devredildi. Bu devirden sonra fabrika daha da genişletildi, 1933 yılına kadar sadece halı ipliği imal ederken, halı ipliklerinin sert ve lifleri kalın olduğundan piyasada tutunamamış olduğu görüldüğünden bu tarihten itibaren fabrika yeniden yapılamaya gitmiş, on dokuz adet yeni dokuma tezgâhı ile donatılmıştır. Böylece battaniye ve yünlü kumaşta üretilmeye başlanmıştır. Yünlü kumaşları pazarlanabilmesi içinde Haziran 1933 yılında Kazancılar Çarşısında fabrikaya ait bir mağaza açılmış ve halka daha kolay ulaşabilmek için o dönem yerli gazetelerde reklamlar verilmiştir.
1934 yılı fabrika için yeni bir başlangıcın dönemidir. 4 Şubat 1934 yılında Atatürk Kayseri’yi ziyareti sırasında, akşam vali konağında kurulan sofrada Atatürk’e Kayseri’de olup biten işler ile gelişmeler anlatılır. Daha sonra Genel Kurmay Başkanlığı’na yükselen Abdurrahman Nafiz (Gürman) Paşa, Bünyan Dokuma Fabrikası’nın gösterdiği gelişmeden ve ordunun er kumaşı gereksinimini karşılamaktaki katkılarından bahseder. Atatürk memnun olur ve fabrikanın başında kimin bulunduğunu sorar : “Kayseri eski milletvekili Rifat” adını duyunca reaksiyon gösterip bir dönem Adalet bakanlığı da yapmış olan bu şahsın birinci mecliste kendisine sert biçimde muhalefet etmiş bir kimse olduğunu söyleyerek Bünyan İplik Fabrikası Müdürlüğünden derhal alınmasını ve uzaklaştırılmasını emretmiştir. Fakat Rifat Beyin devlet memuru olmaması, fabrikanın ortaklarından olması dolayısıyla istifa etmesine rağmen tamamıyla bir uzaklaştırma gerçekleşmemiştir.
Bu olaydan kısa bir süre önce 13 Teşrinievvel (Ekim) 1933’ te fabrikanın tasfiye edilerek satılması için karar alınmış olup, bu olay tasfiyenin hızlanmasına yol açmıştır. 1 Mart 1934 yılında tekrar toplanan bu heyet Kayseri, Ankara, İstanbul ve İzmir gazetelerinde ara ara ilan vermişlerdir. İlanlardan bir süre sonra, Kayseri Gazetesinin 14,17 Mayıs 1934 tarihi nüshalarında ilan edilen davet üzerine, 7 Haziran 1934 tarihinde daha önce oluşturulmuş olan tasfiye heyeti komiser sıfatıyla hazır bulunan Kayseri Ziraat Müdürü Recep beyin gözetimi altında toplantı yapmıştır. Toplantı sonucu bir tasfiye raporu tutulmuş fabrikanın tasfiye edilerek tek müşteri olan Sümerbank’a satılması yönünde oy birliği ile karar alınmıştır. Satışa karar alınan gayrimenkul ve alet edevat şu şekilde listelenmiştir.
1-Fabrika bina ve arsaları
2-Fabrika ambar ve garajı
3-Şirketin Kayseri merkez binası
4-Alât ve edevatı müteharrike (hareketli, devingen))
5-Alât ve edevatı sabite
6-İstimaline (eskimiş)lüzum görülmeyen eşya.
7-Demirbaş eşya
Tüm bu gayrimenkul ve eşyalara o tarihte 150 bin lira gibi bir ihale bedeli gösterilmiştir. Bunların dışında fabrikanın alacak verecek gibi çeşitli varlıkları da şu şekilde listelenmiştir.
1-Kasa ve bankalardaki mevcut nakit.
2-Ambar ve makine üzerindeki mevaddı iptidaiye (benzeri olmayan varlıklar)
3-Fabrikanın Kayseri ve sair satış mahallerindeki mamul emtiası mevcudu. (Mevcut ticari mallar)
4-Bazı alacak ve borçlar.
Bunların yekûnu 71 bin lira civarındadır. Bu miktar ise Sümerbank’ın fabrikadan alacağının bir kısmına karşılık gösterilmiştir. Bunların dışında Sümerbank’ın hisselerini de kattıktan sonra fabrikanın toplam değeri 758.868 lira gibi bir değere ulaşmış. Tüm alacak ve verecekler hesaplandıktan sonra, fabrikanın en büyük hissedarı Sümerbank’ın toplam alacağı karşılığında 30 Nisan 1934 tarihli tasfiye bilançosu tastik edilerek 1 Mayıs 1934’ den beri Sümerbank’ın işletiminde bulunan fabrika, 7 Haziran 1934 tarihinde bu heyetin almış olduğu karar ile tamamı ile Sümerbank’a devredilmiştir.
Fabrika Sümerbank’a devredildikten sonra Fabrika daha da gelişmiş, ilave binalar yapılmıştır. 1939’ a kadar türlü desenlerde biraz kaba olmak üzere yünlü kumaş ve tüylü battaniye dokurken, ikinci dünya savaşının başlamasıyla, yalnız askeri battaniye ve elbiselik kumaş dokunmaya başlanmıştır. 1943 yılında fabrikaya yapılan ilave ile 51 tezgâhta beyaz pamuklu bez dokunmuştur. Pamuklu bez dokumadan fazla bir randıman alınamadığı için 1945 yılında dokunmasına son verilmiş, tezgâhlar kaldırılarak yerine 40 adet yünlü dokuma tezgahı getirtilmeye karar verilmiştir. 1953 yılına kadar bu tezgahların 20 tanesi faal olarak kullanılmış, bu tarihe kadar su kuvveti ile işletilen bu tezgahlar için Kayseri-Bünyan Elektrik şirketi ile antlaşma yapılarak elektrik ile çalıştırılmalarına karar verilmiştir. Elektrik şirketi ile yapılan antlaşma gereği Pınarbaşı suyundan aldığı su hakkını elektrik şirketine devretmiş, karşılığında günde 50 Kilovat elektrik alınması için antlaşma sağlanmıştır. Bu tarihte fabrika binası yünlü ve pamuklu olmak üzere iki bölüm halindedir. Ayrıca tamirhane, Teshin ( Yün yıkama ve kurutma bölümü), İplik Kısmı, Terbiye Dairesi (Kumaş yıkama, kurutma, silindir ütü, yün kabartma vs.) bölümleri vardır. Bundan başka bir anbar, idare ve beş ayrı işçi evi vardır. Bu evler 1944 yılında yapılmış ve her biri 60.000 liraya mal olmuştur.
1955 yılında Sümerbank İstanbul Yünlü Sanayi Müessesine bağlandı. 1976 yılına kadar bu müesseseye bağlı olarak çalışan fabrika, 1976 yılında alınan bir karar ile Sümerbank Defterdar Yünlü Müessesine bağlandı. 01.01 1981 yılında ise Sümerbank Genel Müdürlüğü’nün 19.9.1980 tarihinde almış olduğu bir karar ile müessese haline getirilmiştir. Adı da Bünyan Halıcılık ve Battaniye Sanayi Müessesesi olarak değiştirildi. 1983 yılında er eğitim elbiseliği ve müflonluk kumaş yün ve tiftik battaniye üretimi başlamış, aynı yıl içerisinde Pertek Halı İpliği işletmesi de Bünyan Müessesine bağlanmıştır. 30 10.1997 tarihine kadar müessese olarak işletilen fabrika, bu tarihte özelleştirmeden nasibini alarak Bünteks (Bünyan Yünlü Tekstil Sanayi ve Ticaret A.Ş.)’ e devredilmiştir. Günümüzde hala Bünteks bünyesinde bulunan fabrika 2005 yılından sonra baza kumaşı ve yatak kumaşı
üretimine başlamıştır. Günümüzde; yıllık 7 milyon metre baza kumaşı ve yatak kumaşı üretim kapasitesine erişmiştir. Gerek Türkiye pazarında gerekse de dış pazarlarda ürünler mobilya üretiminde kullanılmaktadır Tesisin şu anda 52 adet dokuma makinesi ve 3 adet finish makine ile hizmet vermektedir.
Fabrika kurulduğu ilk tarihten bu güne kadar birçok değişiklikler geçirmiş, ara ara üretimi artmış, ara ara işçi sayısı değişmiştir. Bu değişikliler ulaşabildiğimiz kayıtlara göre şu şekildedir. 1944’de 405.865 metre boz kumaş 1.222.036 metre pamuklu 96 adet battaniyedir. Bu tarihte fabrikada çalışan işçi sayısı 450 kişi olup 30 kişide memur olarak görev yapmıştır. 1965 yılında fabrikanın iğ adedi 1888 adettir. Bu tarihte 300.000 metre kumaş ve battaniye üretilmiştir. 1968 yılında 360.000 metre yünlü kumaş, 15.000 adet battaniye üretilmiş olup, 286 işçi ve 23 memur çalışmaktadır. 1985 yılında fabrikada çalışan işçi sayısı 378, memur sayısı ise 37’dir. Fabrika özel şirkete devredilmeden önce İğ sayısı 30 olup tezgah sayısı 30’dur. Bu tarihten önceki üretim yıllık 429 ton kalın yün ipliği olup 429.000 metre battaniyedir.
Fabrikanın Bünyan’a olan katkısı da oldukça fazla olmuştur. Fabrikada yıllarca yüzlerce Bünyanlı çalışma fırsatı bulmuştur. Kayseri’de olduğu gibi Bünyan’da da bu fabrika yakınında yerleşim yerleri oluşmuş ve “Sümer Mahallesi” adını almıştır. Bu yerleşim yerleri oluşturulan kooperatifler ile kurulmuştur. Bununla ilgili ilk adımlar 1950’li yıllarda atılmıştır. 1951’ de Bünyan Sümer yapı kooperatifi, 1954 yılında da Sümerbank, Defterdar Yünlü Sanayii Müessesesi Bünyan Fabrikası İşçileri Yapı Kooperatifi kurularak çalışan işçiler ev sahibi olmuşlardır. Fabrika yıllarca Bünyan’da adeta bir saat görevi de görmüştür. Mesai saatleri girişinde, çıkışında ve öğle arasında çalan fabrika düdüğü bütün Bünyan’dan duyulduğu için Bünyanlılar zamanlarını ve işlerini bu düdüğe göre belirler olmuştur. Ayrıca Fabrikanın her ramazanda iftarda ve sahurda çalan bu düdüğü Bünyanlıların unutulmazı olmuştur. Fabrika personel şeflerinden M. Fikri Yaşar “Bünyan ve Sümerbank” adlı yazısında Sümerbank’ın Bünyan’a kazandırdıkları ile ilgili şunları söylüyor:
“Şayet bu kuruluş burada olmasaydı bu kadar veya buna yakın nüfus kasabayı terk etmek durumunda kalacaktı. Zira insan, doğduğu yere değil, doyduğu yere itibar eder. Bu sayıda insan memleketini terk etseydi ne olurdu?
Çok şey olacaktı diyor Bünyanlı. Ve kasabıyla, manavıyla, bakkalıyla, manifaturacısıyla tüm esnafı Sümerbank’ta çalışanların alışverişi sayesinde ticaret hayatlarını devam ettirdiklerini söylüyor. Sümerbank velinimetimiz diyorlar.
Sümerbank kültürel yönden de kente birşeyler getirmekten geri kalmamış, her yıl dahilde açtığı muhtelif kurslarla bir çok işçiyi, ustayı, ustabaşıyı eğitmiş, onların daha bilinçli olmasına yardım etmiş. Okuma-yazma bilmeyenlere okuma yazmayı öğretmiş. İnsanın gözüne ve kulağına hitap eden, eğitici, öğretici ve eğlendirici vasıfları olan sinema 1946 yılında Sümerbank tarafından kasabaya getirilmiş halkın hizmetine sunulmuş. Hizmete açılan sinema halkın sosyal faaliyetlerine de imkan sağlamıştır. Nişan, Düğün, Okulların müsamere ve eğitim faaliyetleri, folklor çalışma ve gösterileri, halk müziği, tiyatro, hariçte ses ve tiyatro sanatçılarının gelmesi bu salonun var olması ile mümkündür.
Çalışma çağına gelen Bünyan genci nimet kapısı, saydığı Sümerbank’a girebilmeyi umutla bekler. Ve günün birinde kavuşurdu bu umuduna. Sümerbank sayesinde o da artık mutludur.
Ve tüm Bünyanlı, Sümerbank’ın bütün nimetlerinde istifade eden kaza halkı Sümerbank’ı bir aile ocağı olarak görürüz, der.”
Hasan YÜKSEL
Kaynaklar:
• Halit Erkiletlioğlu; Geniş Kayseri Tarihi, Kayseri 2006
• Hamdi Üçok; Çağlayanlar Beldesi Bünyan, Kayseri. 1953
• Şaban Hacıpaşaoğlu; Bünyan, Ankara 2010
• 1968 Kayseri İli Yıllığı, Kayseri Valiliği, Kayseri 1968
• Tarihi – Ticari – Sanayi ve İktisadi Yönleri İle Kayseri, Kayseri Ticaret ve Sanayi Odası Neşriyatı: 1, Kayseri 1965
• Zemzem Yücetürk; Ahmet Hilmi Kalaç’ın Ekonomi Görüşü , Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara 2014.
• Doç Dr. Serdar Sakin; Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Kayseri’yi Ziyaretleri, Kayseri 2012
• Kayseri Vilayet Gazetesi arşivleri. 1926-1936 Kayseri
• Kayseri Ve Civarı Elektrik T.A.Ş., Kayseri de Bir İnci, 2015 Kayseri
• Doç Dr. Serdar Sakin; Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Kayseri’yi Ziyaretleri, Kayseri 2012
• İrfan Birol, Emir Kalkan, Murat Yerlikan; Kayseri Meşhurları, 2006 Kayseri
• 1968 Kayseri İli Yıllığı, Kayseri Valiliği, Kayseri 1968
• Bünyan38 Blogspot.com
• Mehmet Çevlikli Arşivi; M. Fikri Yaşar, “Bünyan ve Sümerbank” adlı
yazısı.
